(سبه‌ی):
بەڕێوەبەری گشتی ده‌زگای تەندروستی
پێشمه‌رگه رایده‌گه‌یه‌نێت؛ ژماره‌ی توشبوان به كۆرۆنا له هه‌رێم له‌و رێژه‌یە
زیاتره كه پێوه‌ره جیهانییه‌كان به مه‌ترسی ناویان بردوه و ده‌شڵێت:"پێویسته
سیستمی ته‌ندروستی له بنچینەوە گۆڕانكاری تێدا بكرێت، كه به گۆڕینی ده‌موچاو و
كه‌سه‌كان ناكرێت".
دكتۆر شه‌ماڵ جه‌بار یاوه‌ر، بەڕێوەبەری
گشتی ده‌زگای تەندروستی پێشمه‌رگه له دیمانه‌یه‌كیدا لەگەڵ (سبه‌ی) رایگه‌یاند؛ له‌هه‌مو په‌تایه‌كی گشتیدا زیاتر په‌تای (پانده‌میك)
زاڵ ده‌بێت به‌سه‌ر نه‌خۆشییه‌كانی دیكه‌دا، تا راده‌یه‌كیش خه‌ڵك نه‌خۆشییه‌كانی
دیكه‌ی له‌بیرچوه‌ته‌وه، هه‌رچه‌نده له‌ماوه‌ی چه‌ند مانگه رابردودا ژماره‌ی
توشبوان به كۆرۆنا دابه‌زیبو، به‌ڵام وه‌ك پێشبینیمان كردبو رێژه‌ی توشبوان گه‌یشتوه‌ته
(10.75%) کە ئه‌مه‌ش له‌و رێژه‌یە زیاتره کە له جیهاندا وه‌ك پێوه‌ر بۆ مه‌ترسی
كۆرۆنا دیاریكراوه و حاڵه‌ته‌كانیش به‌رده‌وام رو لە زیادبون دەکەن.
راشیگه‌یاند: به‌هۆی كه‌می
ژماره‌ی قه‌ره‌وێڵه‌كانه‌وه و نه‌بونی پزیشك و كارمه‌ندی چاودێری ورد له نه‌خۆشخانه‌كان،
وایكردوه كه به‌و ستافه كه‌مه‌وه نه‌توانرێت نه‌خۆشی زۆر وه‌ربگیرێت، به‌جۆرێك
له سنوری سلێمانی و رانیه و گه‌رمیان ژماره‌ی ئەو قه‌ره‌وێڵانه‌ی بۆ چاودێری ورد
ته‌رخانكراوه ناگاته (40) قه‌ره‌وێڵه، ئه‌و ژماره‌یەش بۆ سێ میلۆن كه‌س زۆر كه‌مه.
دەقی دیمانەکە
* دوای ساڵێك تێپه‌ڕبون
به‌سه‌ر كۆرۆنا، دۆخی ته‌ندروستی چۆن ده‌بینن؟
د. شه‌ماڵ جه‌بار یاوه‌ر:
له‌هه‌مو په‌تایه‌كی گشتیدا زیاتر په‌تای (پانده‌میك) زاڵ ده‌بێت به‌سه‌ر نه‌خۆشییه‌كانی
دیكه‌دا، تا راده‌یه‌كیش خه‌ڵك نه‌خۆشییه‌كانی دیكه‌ی له‌بیرچوه‌ته‌وه، هه‌رچه‌نده
له‌ماوه‌ی ئه‌م چه‌ند مانگه‌ی دوایدا ژماره‌ی توشبوان به په‌تای كۆرۆنا دابه‌زیبو،
تێبینی ئه‌وه‌مان كردبو كه خه‌ڵك بۆ نه‌خۆشییه‌كانی دیكه سه‌ردانی نه‌خۆشخانه‌كانیان
ده‌كرد بۆ (كۆڵت كه‌یس) كه له بواری پزیشكیكدا پێی ده‌وترێت كه‌یسه سارده‌كان،
به‌ڵام وه‌كو پێشبینیمان ده‌كرد دۆخه‌كه به‌ره‌و خراپی ده‌ڕوات و یه‌كه‌م كه‌سیش
بوین داوای داخستنی سنور و گرتنه‌به‌ری رێكاره‌كانی خۆپارێزی زیاترمان كردوه بۆ ئه‌وه‌ی
په‌تاكه نه‌یه‌ته‌وه ناو شاره‌كه، به‌ڵام به‌داخه‌وه رێژه‌ی توشبون به كۆرۆنا
له‌و كه‌سانه‌ی پشكنینیان بۆ ده‌كرێت گه‌یشتوه‌ته (10.75%) كه‌ئه‌مه‌ش زیاره له‌و
رێژه‌ی له‌جیهاندا وه‌ك پێوه‌ر بۆ مه‌رسی كۆرۆنا دیاریكراوه و حاڵه‌ته‌كانیش به‌رده‌وام
به‌ر و زیادبون ده‌ڕۆن، له شه‌پۆلی یه‌كه‌می بڵاوبونه‌وه‌ی كۆرۆنا ژماره‌یه‌كی
زۆر هاوڵاتی توشبون و ئێستا به‌رگری له‌شیان هه‌یه كه‌متر توشی كۆرۆنا ده‌بنه‌وه،
له‌ماوه‌ی یه‌ك هه‌فته‌دا ژماره‌كه له (150) كه‌سه‌وه به‌رزبوه‌ته‌وه بۆ سه‌رو
پێنج سه‌د كه‌سی رۆژانه، نه‌خۆشخانه‌كان به‌ره‌و ئه‌وه دەچن پڕببنه‌وه له
توشبوان به كۆرۆنا كه به‌شێك له‌و نه‌خۆشخانانه‌ی بۆ توشبوان به كۆرۆنا ته‌رخانكراوه
له ئێستادا توانای وه‌رگرتنی نه‌خۆشی نییه.
قۆناغه‌كه له‌وه تێپه‌ه‌ڕیوه
داوا بكرێت سنور دابخرێت ئێستا په‌تاكه له‌ناوماڵی خۆماندایه و له‌ناو هه‌رێمی
كوردستان بەتەواوەتی بڵاوبوه‌ته‌وه و خۆپارێزی بۆ تاك یان بۆ ئه‌و رێكارنه‌ی بۆ
كه‌رتی ته‌ندروستی پێیوست بو له ئاستێكی زۆر نزمدایه، هیوادارین به‌هۆی ئه‌و ئه‌زمونه‌ی
وه‌رمانگرتوه له شه‌پۆلی یه‌كه‌می بڵاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا بتوانین ئه‌مجاره
سوی لێوه‌ربگرین و هه‌ماهه‌نگی باشتر و زیاتر له‌نێوان كه‌رته جیاوازه‌كانی ته‌ندروستیدا
بۆئه‌وه‌ی بتوانین باشتر به‌ڕێوه‌ی به‌رین.
* له‌ناو ئه‌و هه‌مو نه‌خۆشخانه
ئه‌هلی و حكومیدا نه‌توانراوه به‌باشی كۆنتڕۆڵی نه‌خۆشیه‌كه بكرێت، ئایا نه‌خۆش
زۆره یان كه‌رتی ته‌ندروستی په‌رشوبڵاوه و پێیوستی به رێكخستنه‌وه هه‌یه؟
د. شه‌ماڵ جه‌بار یاوه‌ر:
هه‌ردوكیان راسته، كه‌رتی ته‌ندروستی پێویستی به‌وه هه‌یه مه‌ركه‌زییه‌تی زیاتر
تێدابێت، به‌هۆی كه‌می ژماره‌ی قه‌ره‌وێڵه‌كانه‌وه بۆ نه‌خۆشانه‌ی تایبه‌تن به‌م
نه‌خۆشییه‌وه، رۆژانە خه‌ڵك وێڵه به‌شوێن چاودێری ورده‌وه هه‌ركه‌سێك پێویستی
به‌چاودێری ورد هه‌یه، له نه‌خۆشخانه‌كان شوێن كه‌مه یان نه‌ماوه، له سنوری
سلێمانی و رانیه و گه‌رمیان ئه‌و ژماره قه‌ره‌وێڵانه‌ی بۆ چاودێری ورد ته‌رخانكراوه
ناگاته (40) قه‌ره‌وێڵه ئه‌و ژماره بۆ سێ میلۆن كه‌س ژماره‌یه‌كی زۆر كه‌مه،
ئه‌وه‌ش له‌وانه‌یه هۆكاری تایبه‌تی خۆی هه‌بێت كه كه‌می ستافه، هه‌روه‌ها
هاندانی ستافه‌كان كه‌مه گله‌یی و له پزیشك و كارمه‌ندان ناكرێت كه هه‌مویان نه‌توانن
له چاودێری ورددا كاربكه‌ن، ئه‌و به‌شه خه‌ڵكی شاره‌زا و پسپۆڕی تایبه‌تی به
بواری چاودێری وردی پێویسته، به‌شێكی زۆری ئه‌و كه‌سانه‌ی ئێستا توشی كۆرۆنا ده‌بن
له نه‌خۆشخانه‌كان پێویستیان به چاودێری ورد هه‌یه، ئه‌مه‌ش وایكردوه كه به‌و
ستافه كه‌مه‌وه نه‌توانرێت نه‌خۆشی زۆر وه‌ربگیرێت.
زۆر جار ده‌وترێت كه‌رتی ته‌ندروستی به‌ره‌و كه‌رتی ئه‌هلی ده‌ڕوات و ده‌شوترێت تۆ یه‌كێكی له‌و كه‌سانه‌ی به‌شداری له پڕۆژه‌یه‌كی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌هلیدا؟
د. شه‌ماڵ جه‌بار یاوه‌ر:
كه‌رتی ته‌ندروستی له جیهاندا دابه‌شبوه له‌نێوان ئه‌وه‌ی كه كه‌رته‌كه به‌ته‌واوی
به‌ره‌و ئه‌هلی رۆشتوه و حكومه‌ت چاودێره یان كه‌رته‌كه حكومییه و كه‌رتی ئەهلی
زۆر لاوازه، چه‌ندین ساڵه داواده‌كه‌ین كه كه‌رتی ته‌ندروستی هه‌رێم جیابكرێته‌وه،
كه ئێستا تێكه‌ڵاوییه‌كی زۆر له‌نێوان كه‌رتی گشتی و كه‌رتی تایبه‌تدا هه‌یه، هه‌مو
پزیشكه‌كانی كوردستان له هه‌ردو كه‌رته‌كه كارده‌كه‌ن، پزیشك هه‌یه له به‌یانیان
له وه‌زاره‌تی خوێندنی باڵا مامۆستای زانكۆیه یان له یه‌كێك له نه‌خۆشخانه‌كانی
هه‌رێمی كوردستان نه‌خۆشی هه‌یه و پاش نیوه‌ڕوانیش كلینكی پزیشكی تایبه‌تی خۆی هه‌یه،
ئه‌مه تێكه‌ڵاوبونه، ئه‌مه‌ش تاوانی پزیشك و كه‌رتی ته‌ندروستی نییه، پێویسته
له بنه‌چه‌وه سیستمی ته‌ندروستی گۆڕانكاری تێدا بكرێت، به گۆڕینی ده‌موچاو و كه‌سه‌كان
زۆر قورسه و ئه‌و كاره ناكرێت.
پێشتر من یه‌كێك بوم له‌و
كه‌سانه‌ی به‌ربژێر بوم بۆ وه‌زیری ته‌ندروستی، له‌كارنامه‌كه‌ی خۆمدا جیاكردنه‌وه‌ی
كه‌رتی ته‌ندروستی له نێوان كه‌رتی ئه‌هلی و كه‌رتی گشتی له به‌رنامه‌مدا بوه،
ئه‌مه پێیوستی به بودجه‌ی تایبه‌ت هه‌یه كه حكومه‌ت بۆی دابین بكات، بۆ ئه‌وه‌ی
ئه‌و كه‌سه‌ی له كه‌رتی گشتی كاربكات تەنها له كه‌رتی گشتی كاربكات، بتوانرێت ژیانی بۆ
دابینبكرێت، دوای ئەوەی توانرا به‌پێی سیسته‌م كه‌رته‌كه جیابكرێته‌وه ده‌توانرێت
لێپرسینه‌وه له یه‌كه به‌یه‌كه‌ی ئه‌و پزیشكانه بكه‌ی كه گرێبه‌ستی ته‌واوه‌تیان
له‌گه‌ڵ كه‌رتی گشتییدا هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان بۆ ته‌رخان بكه‌ن و نه‌توانن له
كه‌رتی ئه‌هلی كاربكه‌ن هه‌ر ئەمەش وایكردوه له ناو خه‌ڵكدا به به‌رپرسانی ته‌ندروستی
ده‌وترێت خۆی كلینكی تایبه‌تی هه‌یه.
كه‌واته كه‌رتی ته‌ندروستی پێیوستی به پێداچونه‌وه هه‌یه؟
د. شه‌ماڵ جه‌بار یاوه‌ر:
سیستمی ته‌ندروستی له هه‌رێمی كوردستاندا پێیوستی به پێداچونه‌وه هه‌یه، تێكه‌ڵاوی
هه‌یه له كه‌رتی ته‌ندروستی نێوان گشتی و تایبه‌ت.
بۆچی ده‌وترێت ده‌زگای ته‌ندروستی پێشمه‌رگه په‌یوه‌ندییه‌كی خراپتان له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی هه‌یه؟ به‌تایبه‌تی كه باسی به‌ڕێزتان ده‌كرێت و ده‌زگاكانی ته‌ندروستی پێشمه‌رگه سه‌ر به وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی نییه؟
د. شه‌ماڵ جه‌بار یاوه‌ر:
ئەوە به‌شێكه له ئه‌و سیسته‌مه‌ی كه هه‌یه، من وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری ته‌ندروستی
پێشمه‌رگه‌م، وا پێویست ده‌كات ته‌نها خزمه‌تی پێشمه‌رگه و كه‌سوكاری شه‌هیدان
بكه‌ین، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌و بارودۆخه‌ی له هه‌رێمی كورسدتان هه‌یه و خه‌ڵك
بێموچه‌یه، باری دارایی خراپه و هه‌مو كه‌س ناتوانێت بچێته نه‌خۆشخانه ئه‌هلییه‌كان،
بۆیه رۆژانه بێجگه له پێشمه‌رگه و كه‌سوكاری شه‌هیدان، هاوڵاتیانی كه‌مده‌رامه‌تی
ئه‌م شاره به سه‌دان كه‌س بۆ وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ر رومان تێده‌كه‌ن و لە ده‌زگای
ته‌ندروستی پێشمه‌رگه به‌بێ به‌رامبه‌ر چاره‌سه‌ریان بۆ ده‌كه‌ین، ئێمه له‌ناچارییا
ئه‌و ده‌كه‌ین، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێمه كار بۆ ته‌ندروستی گشتی ده‌كه‌ین ئێمه تێكه‌ڵاوین
له‌گه‌ڵ كه‌رتی ته‌ندروستی و وه‌زاره‌تی ته‌ندروستیدا، به‌ڵام له ئاستی پێویستدا
نییه.