(سبەى):
لەوەتەی سیستمی نوێی حكومڕانی لە عێراق پێكهێنراوە لەدوای (2003)ـەوە
راستەوخۆ دوای روخانی رژێمەكەی سەدام حسێن، ژمارەیەكی زۆر كێشە لەنێوان حكومەتی
فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان بونیان هەیە.
لە مانگی نیسانى (2003)دا تاڕادەیەكی زۆر رێككەوتن كرا لەبارەی ئەوەی هەرێم
بڕێكی دیاریكراو لە نەوتی كێڵگە نەوتییەكانی خۆی و كەركوك هەناردە بكات لەڕێی
كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوت (سۆمۆ)ـەوە و نەدەبو راستەوخۆ نەوت لە كێڵگە
نەوتییەكانیەوە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەكان بفرۆشێت. لەبەرامبەردا، سۆمۆ بڕێك لە
داهاتی نەوت لەچوارچێوەی بودجەی عێراق بۆ حكومەتی هەرێم دابین دەكات.
لەوكاتەوە تائێستا، بەردەوام ناكۆكی هەبوە لەبارەی ئەو رێكارەوە، بەڵام
دوایین ناكۆكی بەتوندی ئاماژەیە بۆ هەڕەشەی توندی دابەشبون و جیابونەوەی
یەكلاكەرەوە لەنێوان حكومەتی بەغدا و هەرێم و بونیان بە دو هەرێمی جیا و لێكدابڕاو
بەتایبەت دوای ئەوەی لە (2014)دا و لە شەڕی دژبە داعش، ئەمەریكا بەڵێنی دا كە هێزی
پێشمەرگە وەك هاوبەشێكی شەڕی دژبە داعش حساب بكات.
بەپێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان لە عێراق؛ حكومەتی هەرێم لەئێستادا لە
پڕۆسەی ئامادەكاریدایە بۆ پەسەند کردنى بودجەی ساڵانەی خۆی كە ئەمەش بۆ یەكەمجارە
پڕۆژەیەكی لەو جۆرە ئامادە بكرێت لە دوای رێككەوتنی بودجەی ساڵی (2014) نێوان
هەردو حكومەتی هەرێم و بەغدا.
بەپێى رێككەوتنی تشرینی دوەمی ساڵی (2014) پێویست دەكات حكومەتی هەرێم
رۆژانە (550) هەزار بەرمیل نەوتی كێڵگە نەوتییەكانی خۆی و هەروەها كێڵگە
نەوتییەكانی كەركوك، لەڕێی سۆمۆوە هەناردە بكات، لە بەرامبەریشدا بەغدا مانگانە
رێژەی (17%)ی بودجەی فیدراڵی بۆ هەرێم بنێرێت دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان
(كە ئەوكات نزیكەی 550 ملیۆن دۆلار بو). ئەمە رێگەخۆشكەر بو بۆ حكومەتی هەرێم كە
خەرجییەكانی خۆی و بەتایبەتتر موچەی ژمارەیەكی یەكجار زۆر لە كارمەندانی خۆی بە
یاسایی و نایاساییەوە پێ دابین بكات.
ئەو رێككەوتنەی (2014)، كە تەنها ناوبەناو و پچڕپچڕ وەكو خۆی جێبەجێ كرا،
دواتر و لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق لەتشرینی یەكەمی (2018)، بە
لێكتێگەیشتنێك لەنێوان هەرێم و بەغدا شوێنی گیرایەوە كە تیایدا رێككەوتن كرابو
لەبارەی بودجەی (2019)ی عێراق. رێككەوتنە نوێیەكە پێویستی دەكرد حكومەتی ناوەندی
لە بەغدا پارەی پێویست بۆ دابینكردنی موچەی كارمەندانی هەرێم بنێرێت شانبەشانی
دابینكردنی قەرەبوی دارایی دیكە لەبەرامبەر رادەستكردنی لانی كەمی (250) هەزار
بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا بە كۆمپانیای سۆمۆ.
دوای تێپەڕبونی ماوەیەكی كورت، حكومەتی عێراق (لەو كاتەدا تەنها بەناو
لەلایەن عادل عەبدولمەهدییەوە بەڕێوە دەبرا، بەڵام لەپشتی پەردەوە لەلایەن موقتەدا
سەدرەوە كۆنترۆڵ كرابو) دەستیكرد بە رەوانەكردنی موچەی كارمەندانی هەرێم بەشێوەی
مانگانە، دواتریش حكومەتی هەرێم دەستیكرد بە رەوانەكردنی ئەو بڕە نەوتەی لەسەری
رێككەوتبون بۆ كۆمپانیای سۆمۆ كە زیاتر لەسەر بنەمایەكی هەرەمەكی بو نەك پلان بۆ داڕێژراو.
لەوكاتەوە ئەمە بوە بە بنەما لەنێوان هەرێم و بەغدا.
ئەم پەیوەندییە كە هەر پێشتریش ئاڵۆز بو، روبەڕوی ئاڵۆزیی زۆر زیاتر بوەوە
لەو كاتەی كە روسیا هاتە نێو گەمەكەوە ئەویش لەڕێی كۆمپانیای رۆزنەفت كە توانی
جڵەوی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بگرێتە دەست و كۆنترۆڵی پڕۆسەی دروستكردنی
بڕیار بكات لە هەرێمی كوردستان. رۆزنەفت بەشێوەیەكی كاریگەر لە (2017)دا توانی
خاوەندارێتی كەرتی نەوتی هەرێم بگرێتە دەست بە سێ شێواز:
یەكەم: روسیا بڕی (1.5) ملیار دۆلاری بۆ حكومەتی هەرێم تەرخان كرد
لەبەرامبەر كڕینی نەوتی سێ بۆ پێنج ساڵی دواتری هەرێم.
دوەم: روسیا توانی (80%)ی پڕۆسەی كاركردن لە پێنج كێڵگەی نەوتی لە هەرێم بۆ
خۆی مسۆگەر بكات هاوشانی پڕۆسەی وەبەرهێنان و پشتیوانی بواری تەكنیكی و تەكنەلۆجی
و دابینكردنی كەرەستەی پێویست.
سێیەم: روسیا توانی (60%)ی خاوەندارێتی بۆرییە نەوتییەكانی هێڵی گواستنەوەی
نەوت بۆ بەندەری جەیهان بۆ خۆی مسۆگەر بكات كە یەكێكە لە هێڵە گرنگەكانی هەناردەی
نەوتی هەرێم، ئەویش لە رێگەى پابەندبونی بە پڕۆسەی وەبەرهێنان بەبەهای (1.8) ملیار
دۆلار لەپێناو زیادكردنی تواناكانی بەرهەمهێنان بۆ ئەوەی بتوانێت رۆژانە یەك ملیۆن
بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت.
دوای زامنكردنی هەژمونی خۆی بەسەر حكومەتی هەرێم، كرملن بۆی دەركەوت كە
دەتوانێت هەژمونی خۆی درێژ بكاتەوە بۆ سەر حكومەتی عێراق لە باشور، بەوپێیەی
حكومەتی هەرێم تاكە سەرچاوەی هەناردەی نەوتی هەر شوێنێكی عێراقی بۆ ئەوروپا كۆنترۆڵ
كردوە لەڕێی بەندەری جەیهانەوە، ئەوەش كاریگەریی دەبێ بۆ سەر لانی كەمی (300)
هەزار بەرمیل نەوتی خاوی رۆژانە كە پێشتر لە كەركوك دەردەهێنرا.
لەسەر ئەو بنەمایە، كرملن لەڕێی حكومەتی هەرێمەوە فشاری كرد دەرهێنانی نەوت
دەستپێناكاتەوە تا ئەو كاتەی كرێی گواستنەوەی نەوت بەڕێی بۆری و باجی دەرهێنانی
نەوت نەدرێتە رۆزنەفت، بەو هۆیەشەوە توانی (60%)ی پشكی بۆری نەوتی (كەركوك – جەیهان)
مسۆگەر بكات.
مۆسكۆ دەشیویست حكومەتی عێراق جارێكی دیكە بەو بڕیارەی پێشوتریدا بچێتەوە و
هەڵیبوەشێنێتەوە كە تیایدا رێكارە ئیمزاكراوەكانی نێوان رۆزنەفت و حكومەتی هەرێمی
رەتكردبوەوە لەبارەی دۆزینەوەی پێنج كێڵگەی نەوتی لە هەرێم. هەڵسەنگاندنەكان
ئاماژە بە كۆی (670) ملیۆن بەرمیل نەوتی یەدەگ دەدەن كە لەو رێژەیەش رۆزنەفت (80%)ی
پشكەكانی هەیە.
كەڵەكەبونی هەمو ئەمانە وایكرد خەڵكی كوردستان هەستێكی خراپیان بۆ دروست
ببێت و لەهەمان كاتدا بوە هۆی كەمبونەوە یاخود نەبونی متمانەی خەڵكی هەرێم لەچاوی
رۆژئاوا بە گشتی و ئەمەریكا بەتایبەت. ئەمە لەكاتێكدا كە بۆ ماوەیەكی كورت توڕەیی
و ناڕەزایی لە بەغدا دروست بو بەتایبەت لەو كاتەی كە ئەو هەنگاوانە وەك خیانەتێكی دوسەرە
لێی روانرا.
یەكەمیان بریتی بو لە شكستی رۆژئاوا لە بەردەوامبونی پشتیوانییەكانی بۆ
سەربەخۆبونی تەواوی هەرێمی كوردستان و جیابونەوەی لە بەغدا لە بەرامبەر
رابەرایەتیكردنی شەڕی دژى داعش لەلایەن هێزی پێشمەرگەوە بۆ سێ ماوەی یەك لەدوای
یەك لە (2014 بۆ 2017).
بە شێوەیەكی رونتر، لە سێپتەمبەری (2017)دا راپرسیی سەربەخۆیی بۆ هەرێمی
كوردستان ئەنجامدرا كە تیایدا زیاتر لە (90%)ی دەنگدەرانى كورد دەنگی بە بەڵێ دا.
لەگەڵ ئەوەی ئەنجامی راپرسییەكە ئیلزامی نەبو، كورد بە تەواوەتی پێشبینی
ئەوەی دەكرد كە ئەمەریكا ئەو دەنگانە بەكاربهێنێت لە چوارچێوەی تاكتیك و مناوەرەی
لەسەرخۆ لەگەڵ حكومەتی عێراقدا بۆ ئەوەی لەدواجاردا رازی بكات لە دامەزراندنی
دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی لە باكوری عێراق لەماوەی سێ بۆ پێنج ساڵی دواتردا، بەڵام
لەبری ئەو خەونەی كورد، ئەمەریكا هیچی نەكرد جگە لە راوەستان و سەیركردن بەتایبەت
لەو كاتەی كە هێزی ئێران هاتنە ناو هەرێمەوە بەتایبەت لەو ناوچانەی سەرچاوەی نەوت
بون لە دەوروبەری كەركوك و دواتر پاش گەڕاندنەوەى دەسەڵاتی ناوەند بۆ كەركوك ئەمەش
دوای ئەوەی دەنگی ریفراندۆمەكە رەتكرایەوە و زنجیرەیەك پشێوی و ئاڵۆزی ناوچەكەی
گرتەوە.
دوەم: خیانەت بە بۆچونی كوردەكان، دوای بەیاننامەكەی دۆناڵد ترەمپ دێت لە
ئۆكتۆبەری (2019) كە تیایدا ئەمەریكا رێگەی دا بە دوژمنی هەرە سەرسەختی كورد
(توركیا) بۆ ئەوەی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا داگیر بكات كە تیایدا سەدان پێشمەرگە
بەشدارییان كرد لەو ئەركەی كە ئەمەریكا داوای لێكردن جێبەجێی بكەن لە راوەدونانی
پاشماوەكانی داعش، دواتر زۆرێك لە كوردەكان لەلایەن سوپای توركیاوە سەبڕدران.
لەو روداوەدا، بەوتەی جۆن بۆڵتنی راوێژكاری پێشوی ئاسایشی نەتەوەیی
ئەمەریكا، فشار خرایە سەر دۆناڵد ترەمپ بۆ ئەوەی دڵنیایی وەربگرێت كە توركیا كە
ئەو كارە نەكات.
دواتر، هەروەك ئێستا دەبینرێ، راستی ئەوەی كە حكومەتی هەرێم لەئامادەییدایە
بۆ بودجەی خۆی كە هیچ بڕە پارەیەكی تێدانیە كە لە بەغداوە بۆی هاتبێت لە بەرامبەر
پێدانی نەوت بە سۆمۆ، شانبەشانی ڤێرژنێكی دیكەی بودجە كە ئەو بڕە پارەیەی بەغدا
لەخۆ دەگرێت، جەختكردنەوەیە لەوەی كە گەمەی عێراق وەكو نەتەوەیەكی یەكانگیر و
یەكگرتو، لە كۆتاییدایە.
ئەگەر بەغدا بەتەواوەتی پارە رادەستی هەرێم نەكات لەچوارچێوەی رێكەوتنی
نۆڤەمبەری (2014)، ئەوا حكومەتی هەرێمیش هیچ بژاردەیەكی دیكەی لەبەردەم نیە جگە لە
فرۆشتنی تەواوەتی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ، كە ئەمەش بەلای بەغداوە ناساییە و
قبوڵنەكراوە و پێشێلكارییە بۆ سەر سەروەرییەكەی. بۆ ئیحتیواكردنی ئەو بژاردەیە،
حكومەتی عێراق لە بەغدا پێشتر لە دادگایەكی نێودەوڵەتی تایبەت بە ژوری بازرگانی
نێودەوڵەتی داوای بڕی (26) ملیار دۆلاری كردوە بۆ قەرەبوی ئەو زیانانەی كە توركیا
بەشێوەی سەربەخۆ نەوتی لە حكومەتی هەرێم كڕیوە بەبێ رەزامەندیی بەغدا.
بە وتەی حكومەتی هەرێم ئەو بەپێی مادەی (112 و 115) لە دەستوری عێراق
دەسەڵاتی بەڕێوەبردن و ئیدارەدانی ئەو نەوت و گازەی هەیە كە لەو كێڵگانەوە
دەردەهێنرێن كە لە (2005)ەوە نەوتیان لێ بەرهەم نەهاتوە (واتە لەو ساڵەی كە
دەستوری عێراق لەڕێی ریفراندۆمەوە پەسەند كرا). لەگەڵ ئەوەشدا كۆمپانیای سۆمۆ
دەڵێت كە بەپێی مادەی (111) لە دەستوری عێراق، سامانی نەوت و گاز موڵكی هەمو خەڵكی
عێراقە لەهەمو هەرێم و پارێزگاكان.
ئەگەر بڕیاری دادگا نێودەوڵەتییەكە لەدژی حكومەتی هەرێم بێت، ئەوا گومانی
تێدا نیە هەرێم هەوڵی فراوانكردن و قوڵكردنەوەی زیاتری پەیوەندییەكانی دەدات لەگەڵ
روسیا. خۆ ئەگەر بڕیاری دادگا نێودەوڵەتییەكە لە بەرژەوەندی حكومەتی هەرێم بێت،
ئەوا گومانی تێدا نیە كە هەرێم بەردەوام دەبێت لە هەناردەی نەوت بۆ توركیا بەشێوەی
سەربەخۆ، هەربۆیە هەردو حاڵەتەكە دابڕانی زیاتری حكومەتی بەغدا بەدوای خۆیدا دێنێت.
نوسینی: سیمۆن واتكینس
لە ئینگلیزییەوە: فەلاح حەسەن
سەرچاوە: ئۆیڵ پڕایس