(سبەى):
توركیا بە ئاڕاستەی داخستنی دوەم گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆن و لایەنگری
كورد پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی (هەدەپە) هەنگاو دەنێت، ئەوەش تاڕادەیەكی زۆر
واسەیر دەكرێت كە رەنگە دوایین هەوڵی حكومەت بێت و سەرجەم بژاردەكانی تری
وەلانابێت، لەكاتێكدا كە ئاستی جەماوەری ئەردۆغان و پارتی داد و گەشەپێدانی
دەسەڵاتدار لە هەڵبژاردنەكانی داهاتودا روبەڕوی كێبڕكێەكی سەخت دەبنەوە.
لە رێگەى تاوانباركردنی (هەدەپە) بە هەبونی پەیوەندی لەگەڵ پارتی كرێكارانی
كوردستان (پەكەكە)، حكومەتەكەی رەجەب تەیب ئەردۆغان لەماوەی ساڵانی رابردودا سەدان
بەرپرسی ئەو پارتەی دەستگیركردوە، لەو چوارچێوەیەشدا مانگی رابردو زیاتر لە (700)
كەسی دەستگیر كردوە كە زۆرینەیان سەرۆكی شارەوانیی سەربە هەدەپەن و ئەندامی
پەرلەمانن و لە پۆستەكانیشیان دورخراونەتەوە.
دوایین هەڵمەتی رەشبگیری و دەستگیركردن دژی هەدەپە مانگی رابردو بو پاش شەڕ
و پێكدادانەكەی هەرێمی كوردستانی عێراق كە تێیدا (13) سەرباز و پۆلیسی
بەبارمتەگیراوی توركیا لە ئۆپەراسیۆنێكی تایبەتدا بۆ ئازادكردنیان كوژران.
"پەكەكە كە لە ساڵی هەشتاكانی سەدەی رابردوەوە شەڕی دژی توركیا بەرپا
كردوە و لەلایەن توركیا و یەكێتی ئەوروپا و ئەمەریكاشەوە وەك گروپێكی تیرۆریستی
لەقەڵەم دەدرێت" دەڵێت: ئەو سەربازانە بەهۆی هێرشی ئاسمانی توركیاوە كوژراون.
لەدوای ئەو روداوەوە، داواكارییەكانی تایبەت بە داخستنی تەواوەتی پارتی
هەدەپە، كە لە (2012)ـەوە كەمپەینی بۆ دەكرێت، بەخێرایی كۆكرانەوە و یەكخران.
هەفتەی رابردو دەوڵچەت باخچەلی سەرۆكی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی توندڕەو
(مەهەپە) كە بەشێكە لە هاوپەیمانێتی حكومەتەكەی ئاكپارتی، جەختی كردەوە لەسەر
داخستنی بەپەلەی هەدەپە و پێشنیاری كرد كە لەژێر چەند رێوشوێنێكی نوێدا رێگرییان
لێ بكرێت لە دوبارە بنیاتنانەوەی پارتێكی تر و بە ناوێكی تر.
پەلاماردانی هەدەپە لەلایەن ئەردۆغانەوە دەریدەخات كە چۆن حكومەت دەناڵێنێت
بەدەست قەیرانی ئابوری و دابەزینی دەنگەكانی و شەقبونی پارتەكەی و گرژی و ئاڵۆزیی
زۆر لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتوەكان، هەروەها روبەڕوبونەوەی توندی دەریایی لەگەڵ
ئەندامانی هاوپەیمانی ناتۆ لە دەریای ناوەڕاست. ئابورییە داتەپیوەكەی توركیا"هاوكات
لەگەڵ دابەزینی ئاستی دراوی ئەو وڵاتە و زیادبونی رێژەی هەڵاوسان و زیادبونی
بێكاری" بەتایبەت بونەتە هۆی لاوازبونی ئەردۆغان و پارتەكەی كە لە (2002)ـەوە
لە دەسەڵاتدان.
ئەیكان ئیردەمیر بەڕێوەبەری بەشی توركیا لە دامەرزاوەی بەرگری لە دیموكراتی
و ئەندامی پێشوی پەرلەمانی ئەو وڵاتە لەسەر لیستی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) كە
گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنە دەڵێت: "وروژاندنی دەمارگیریی رەگەزپەرستانە دژ بە
كورد و نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانیان وادەردەكەوێت كە دوابژاردەی هاوپەیمانێتی
پێكهێنەری حكومەت بێت كە سەرجەم بژاردەكانی تری وەلاناوە."
دەشڵێت: "فشارە زیادكراوەكان بۆ سەر هەدەپە رەنگدانەوەی دۆخی پشێوی
ئابوری توركیایە لەكاتێكدا كە زیادبونی كارەساتبارانەی بێكاری و هەژاریی بونەتە
هۆی لەناوچونی پشنیوانیی دەنگدەرانی لایەنی پێكهێنەری حكومەت."بەپێی
راپرسییەك كە مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردو لەلایەن سەنتەرێكی توێژینەوەی توركی
بەناو (ئەڤراسیا) بەڕێوەچو، تەنها رێژەی (32.5%)ی بەشداربوان دەڵێن كە پشتیوانی لە
ئاكپارتی دەكەن ئەگەر هەڵبژاردن لەناكاو ئەنجام بدرێت، ئەوەش نزمترین ئاستە بۆ ئەو
پارتە لەوەتەی هەیە، لەهەمان كاتدا پشتیوانی لە جەهەپە زیادیكردوە بۆ( 28% ).
ئەگەر سكاڵای ئێستای ئەردۆغان لەگەڵ هەدەپە پەیوەندیی زۆری بە دۆخی
ئابورییەوە هەبێت، ئەوا ناكۆكی و ململانێی لەگەڵ ئەو پارتە دەگەڕێتەوە بۆ (2015) و
لەوكاتەی كە هەدەپە گورزێكی كوشندەی دا لە ئاكپارتی لەرێگەى شكاندنی بەربەرستی (10%)ی
هەڵبژاردن بۆ مسۆگەركردنی نوێنەر لە پەرلەمانی توركیا، هەر بەو هۆیەشەوە زۆرینەی
پەرلەمانیی ئاكپارتی تێكشكێنرا. وەك كاردانەوەیەك، حكومەتی توركیا لە دانوستانی
ئاشتییانە لەگەڵ پەكەكە كشایەوە و توندوتیژی لە شارە كوردییەكانی كوردستانی باكور
دەستیپێكرد.
ساڵانی دواتر توركیا سەڵاحەدین دەمیرتاشی دەستگیركرد، سەرباری فەرمانێكی
ئیلزامی ساڵی رابردوی دادگای ئەوروپا بۆ مافەكانی مرۆڤ كە تێیدا ئازادكردنی
دەمیرتاشی بە پێویست زانیبو، بەڵام روبەڕوی سزای 142 ساڵ زیندانی كرایەوە ئەگەر
دان بنێ بە تێوەگلانی لە خۆپیشاندانەكانی ساڵی (2014) كە دواتر توندوتیژییان
لێكەوتەوە و بەبیانوی تیرۆر سەركوتكران.
پێشتر، ئەردۆغان دەیتوانی پشت ببەستێ بە هەندێ لە چاوپۆشی لەلایەن دۆناڵد
ترەمپی سەرۆكی پێشوی ئەمەریكاوە كە زۆر لە رێگەكەی خۆی لای دەدا بۆ یارمەتیدانی
سەركردە توركەكان و تەنانەت هێزەكانی ئەمەریكای لە سوریا كشاندەوە وەك
ئاسانكارییەك بۆ داگیركاریی توركیا و وەدەرنانی شەڕڤانە هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا
لە ناوچەكەوە بۆ دەرەوەی سنورەكانی توركیا. ئێستا كە ترەمپ نەماوە، ئەردۆغان
لەلایەن كۆنگرێسی ئەمەریكا روبەڕوی ناڕەزایی توڕەییەكی زۆر و سزای ئابوری و تێكچونی
پەیوەندییەكان لەگەڵ واشنتۆن بوەتەوە.
بێرك ئیسین پرۆفیسۆری یاریدەدەر و پسپۆڕی زانستی سیاسی لە زانكۆی سابانچی،
دەڵێت: كاتێك ترەمپ لە كۆشكی سپی بو، ئەردۆغان دەیتوانی رێككەوتنەكان لەگەڵ ئەو
ئیدارەیە مسۆگەر بكات و فشارەكان هاوسەنگ بكات كە دەكرانە سەر توركیا لەلایەن كۆنگرێسەوە،
بەڵام لەگەڵ هەڵبژاردنی جۆ بایدندا، ئەستەمە ئەردۆغان بتوانێت ئەو تەرازوی هێزە
رابگرێت.
دەشڵێت: "ئێمە بینەری مردنی لەسەرخۆی رژێمەكەی ئەردۆغانین، ئەو رژێمە
لە دەرەنجامی یەك كارەساتی گەورەوە ناڕوخێت، بەڵكو لە دەرەنجامی سەدان
كەموكوڕییەوە لەناو دەچێت."
بەهۆی ئەوەی كەبەرەوپێشچونە ئابورییەكانی ئەنقەرە پشتبەستوە بە چین، بۆیە
چیتر حكومەتی توركیا مۆڵگەیەكی ئارام دابین ناكات یاخود بەرگری لە ئیگۆرەكانی چین
ناكات.
هەڵبژاردنی داهاتوی توركیا وابڕیارە لە (2023) بەڕێوەبچێت، بەڵام هەندێك
پێیانوایە رەنگە داوا بكەن لە سەرەتای ساڵی داهاتو بكرێت. وەك ئامادەكاری بۆ ئەو
دەنگدانە، ئیسین دەڵێت: حكومەتی توركیا لە هەوڵدایە بۆ پەرتكردنی دەنگەكانی
ئۆپۆزسیۆن لەڕێی تێوەگلانی هەدەپە بە كردەوەی تیرۆریستییەوە.
لەهەمان كاتدا، هەڵمەتی دژبە هەدەپە پێگەی ئەردۆغانی گرێداوە بە
نەتەوەپەرستە توركەكانەوە بەتایبەت مەهەپە، چونكە ئەردۆغان پێویستی بەو پارتەیە بۆ
حكومڕانییەكەی بەهۆی ئەوەی تائێستا بونی زۆرینەی رەها بەدی ناكرێت "هەرچەندە
پێدەچێت ئەردۆغان بە بژاردەكانی تردا بچێتەوەو بەرلە داخستنی تەواوەتی هەدەپە، بەڵام
خۆی و پارتەكەی نزیك بونەتەوە لە بژاردەی ئەتۆمی،" ئەمە وتەی ئیسینە.
بەبۆچونی هیسیار ئۆزسۆی پەرلەمانتاری هەدەپە و وتەبێژی كاروباری دەرەوەی
ئەو پارتە، شێوازی مامەڵەی توندی حكومەت كە ئێستا گرتویەتیەبەر دوایین هەوڵی
شكستخواردوی هەستی نەتەوەپەرستەكانە.
دەشڵێت: "لەبەرئەوەی حكومەت لەڕێی سیاسییەوە ناتوانێت وەڵامی
بزوتنەوەی كوردی بداتەوە، بۆیە لەڕێی سیستەمی دادوەرییەوە ئەو كارە دەكەن، ئەگەر
ئەوانەی لە دەسەڵاتدان سیستەمی دادوەری بەكاربهێنن لە پێناو سەركوتكاریدا، ئەوە
دەردەخات كە لاوازن، چونكە ناتوانن حكومڕانی بكەن لەڕێی بەدەستهێنانی رەزامەندیی
خەڵك."
ئۆزسۆی كە بەوتەی خۆی نزیكەی (10) كەیسی لایە كە لە دژی خۆی بەرز
كراونەتەوە بە پڕوپاگەندی تیرۆر، دەڵێت: هەنگاونان بە ئاڕاستەی كپكردنی دەنگی كورد
تەنها دەبێتە هۆی نانەوەی توندوتیژی زیاتری سیاسی. ئەندامانی هەدەپە چەندین رێگا و
شێوازیان خستوەتەڕو ئەگەر بێتو پارتەكەیان دابخرێت، بەڵام كاتێك یاسای نوێی
هەڵبژاردن جێبەجێ دەكرێت، ئەوان تەنانەت ناشزانن كە یاساكانی گەمەكە چۆن دەبێت.
پێشتر و دوای ئەوەی لە راپرسیی (2017) بۆ گۆڕینی سیستمی وڵات و كردنی بە
سیستمی سەرۆكایەتی بردنەوەی بەدەستهێنا، ئەردۆغان پلانی دیكەی ئاشكرا كرد بۆ
دوبارە گۆڕانكاری لە دەستور. ئێستا داوای دەستورێكی نوێ دەكات بە كاملی، كە تێیدا
گۆڕانكاریی لەخۆ گرتوە بۆ چوارچێوەی سیاسی و سیسمی هەڵبژاردن.
بەڵام لەهەمان كاتدا كردەوەیەكی پاڵەوانانەی لەو جۆرە بەس نیە بۆ
رزگاركردنی ئەردۆغان و ئاكپارتی، ئەمە وتەی ئێسینە لە زانكۆی سابانچی.
دەشڵێت: "ئەمە وەكو شێرپەنجە وایە لە قۆناغی كۆتاییدا (ئەو حاڵەتەی كە
تۆ تەنها لەوە دڵنیایت كە بۆ ماوەی شەش مانگی دیكە دەژیت)، حكومەت دەتوانێت بێتە
پێشەوە بە ستراتیژێكی نوێ كە تەنها دەتوانێت كاتەكەی خۆی درێژ بكاتەوە بۆ چەند
مانگێك، یاخود تەنانەت چەند ساڵێك، بەڵام لەكۆتاییدا ئەمە تاسەر بەردەوام نابێت."
نوسینی: لیز كوكمان
لە ئینگلیزییەوە: فەلاح حەسەن
سەرچاوە: فۆڕن پۆڵسی