(سبەی):

ئەمڕۆ (33) ساڵ بەسەر کیمیابارانکردنی هەڵەبجە تێدەپەڕێت، بەڵام دواى ئەو ماوەیە و (30) ساڵ لە حکومڕانى کوردیى و زیاتر لە شەش ساڵ لە بەپارێزگابونى هەڵەبجە، خەڵکەکەى چاوەڕوانى خزمەت و گەشەپێدانى زیاترن، رەخنەى ئەوەش دەگرن کە دەسەڵاتى کوردى چەند ساڵى رابردودا لە ئاست بەرپرسیارێتى ئەو کارەساتەدا نەبوە کە بەسەر شارەکە و خەڵکەکەیدا هاتوە.

جوگرافیاى هەڵەبجە

شاری هەڵەبجە وەک ناوەندی پارێزگاکە، (75) کیلۆمەتر لە باشوری رۆژھەڵاتی شاری سلێمانییەوە دورە و روبەرەکەی (1599) کیلۆمەتری چوارگۆشەیە، بە چیاکانی ھەورامان و شنروێ و باڵامبۆ دەورە دراوە و بەدرێژایی (75) کیلۆمەتر ھاوسنورە لەگەڵ ئێراندا.

دەشتی شارەزور کە یەکێکە لە دەشتە بەپیت و ناودارەکانی جیھان دەناسرێت، بەشێکی گەورە لە روبەری ئەم پارێزگایەی پێکھێناوە کە پێدەشتەکە لە رۆژئاوای ھەڵەبجەوە دەست پێدەکات و لە رۆژھەڵاتی ناحیەی سورداش کۆتایی دێت.

ئەو رۆژەى شارێک خنکێنرا

لە رۆژى (16/3/1988) هەڵەبجە لەلایەن رژێمى بەعسەوە کیمیاباران کرا و پێنج هەزار هاوڵاتى شارەکە شەهید بون، هاوکات دانیشتوانى شارەکە بۆ دەربازبون لە کاریگەرییەکانى چەکى کیمیایى رویان لە وڵاتى ئێران کرد و شارەکە لەژێر کاریگەریى چەکى کیمیایى و بۆمباران کرندا بوە وێرانە. هەزاران هاوڵاتی هەڵەبجە برینداربون و بەشیکى زۆریان بەهۆى برینەکانیانەوە گیانیان لەدەستدا و ئیستاش سەدان قوربانى بەدەست ئازار و کارییگەرییەکانى چەکى کیمیاییەوە دەناڵێنن.

کاریگەری و لێکەوتەکانی چەكی كیمیایی

ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، لە ساڵیادی تاوانی کیمیابارانی شاری هەڵەبجەدا، توێژینەوەیەکی وردی لەسەر کاریگەریی و لێکەوتەوەکانی بۆمبارانکردنی ئەو شارە بە چەکی کیمیایی لەلایەن رژێمی بەعسەوە بڵاوکردەوە، توێژینەوەکە بەگشتی تیشكی خستوەتە کارەساتی کۆمەڵکوژی (16)ی ئازاری (1988)ی هەڵەبجەو کیمیابارانی ئەو شارە لەلایەن رژێمی پێشوی عێراق و شەهیدکردنی زیاتر لە پێنچ هەزار هاوڵاتی ئەو شارە.

ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوەیخستوەتەڕو؛ هەندێك ناوچە لەناو شاری هەڵەبجەدا بونەتە گۆڕی بەكۆمەڵ، كەس پەی بەدۆزینەوەیان نابات، هەندێك منداڵی هەڵەبجەیی ونبو، لەم ساڵانای دوایدا خێزانەكانیان دۆزیەوە و دەیان خێزانی دیکەش چاوەڕوانی گەڕانەوەی منداڵە ونبوەکانیانن.

قوربانیانی کیمیابارانی هەڵەبجە

لە بەشێکی توێژینەوەکەدا ئاماری شەهیدو بریندار و بێسەروشوێنەکانی تاوانی کۆمەڵکوژییەکە خراوەتەڕو پشتبەشتن بە داتا و ئاماری دەزگای شەهیدان و ئەنفالكراوانی سلێمانی، بڵاوی کردوەتەوە کە (1664) وارسی شەهیدانی کیمیاباران لەو بەڕیوەبەرایەتییە موچە وەردەگرن ژمارەیەكی زۆریش هەن كە لە هەولێرو دهۆك و هەڵەبجە موچە وەردەگرن. بەڵام بەهۆی هەندێك گرفتی تەكنیكی و سیاسی و بارودۆخی كۆمەڵایەتیەوە ژمارەی دروست و راستی شەهیدانی كیمیابارانی هەڵەبجە نازانرێت. تەنها ئەوەندە هەیە ژمارەیەكی ڕاگەیەنراو هەیەكە بە (پێنج هەزار) شەهید خەمڵینراوە. 

سەبارەت بە ژمارەی برینداران و بەركەوتیش، لە توێژینەوەکەدا ئەوە خراوەتەڕو کە ناتوانرێت ئامارێكی دروست لە سەر ئەوان وەربگریت، بەهۆی پەرش و بڵاوییانەوە و دابەش بونیان بەسەر هێزە سیاسییە جیاوازەكاندا، ئەوەی لە دەزگای شەهیدان و ئەنفال كراوانی سلێمانی وەرگیراوە (380) كەسن، بەهۆی ئەوەی كە تائێستاش لێیان شەهید دەبێت، بریندارو بەركەوتوی تر زیاد دەكات، بەهۆی گەرانەوەیان لەدەرەوەی وڵات.

فرۆشیارانی چەکی کیمیایی

لە توێژینەوەکەدا بڵاوکراوەتەوە (196) کۆمپانیای جۆراوجۆر لە (19) وڵاتی جیهانەوە كەرەستە چەکیی كیمیاییان بەعێراق فرۆشتوە، لەكۆی ئەو وڵاتانە تەنها یەک وڵاتی عەرەبی تێدایە، ئەویش میسرە واتە (18) وڵاتیان ئەوروپین و لەپێشكەوتوترین وڵاتانی جیهانن.

منداڵانى ونبو

بەهۆى هێرشى کیمیاییەوە سەدان منداڵ لە خێزانەکانیان دابڕان، لە چەند ساڵى رابردو لە ئەنجامى هەوڵە تاکە کەسییەکاندا ژمارەیەک لەو منداڵانە گەڕانەوە نیشتیمان و بە خانەوادەى راستەقینەیان شادبونەوە کە دواترینیان خەلیل ساڵحە و دواى (31) ساڵ، بە دیدارى کەسوکارى شاد بوەوە.

ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، سەبارەت بە ئاماری هاوڵاتیانی بێ سەروشوێن و ونبوی کارەساتەکە بڵاوی کردەوە: هەمو ئەو خێزانانەی كە منداڵیان ونبوە چاوەڕێین منداڵێكی هەڵەبجەین دەربكەوێت و بدۆزرێتەوە، کە لەئێستادا تەمەنیان لەنێوان (30) بۆ (40) ساڵدایە، لە ئێستاشدا بەپێی ئەو ژمارە سەرەتاییەی کە لە بەردەستدایە ژمارەی ونبوەکان بریتین لە (174) كەس، کە لەلایەن (70) خێزانی هەڵەبجەوە مامەڵەی بێسەروشوێن بونیان بۆكراوە، بەمەبەستی دۆزینەوەیان.

كامه‌ران مسته‌فا، به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوانی هه‌ڵه‌بجه، بە (سبەی) راگەیاند: تائێستا ژماره‌ی ئه‌و منداڵانه‌ی ونبون و كه‌سوكاریان سه‌ردانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كه‌یان كردوه‌ بۆ سۆراغكردنیان، (174) منداڵ تۆماركراوه‌، به‌دڵنیاییه‌وه‌ ژماره‌كه‌ی له‌وه‌ زیاتره‌، به‌ڵام له‌ ساڵی (1991)ـه‌وه‌ ته‌نها توانراوه‌ (11) منداڵیان بدۆزرێنه‌وه‌.

دواى بە پارێزگا بون

رۆژی (5/2/2015) لە هۆڵى مۆنۆمێنتى شەهیدان لە هەڵەبجە، به‌ سه‌رۆكایه‌تیی د.یوسف محه‌مه‌د سادق سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان دانیشتنی ژماره‌ (دو)ى نائاسایی ساڵی دوه‌می خولی چواره‌مى پەرلەمان به‌ڕێوه‌چو کە تێیدا یاساى ئیدارەى پارێزگاى هەڵەبجە پەسەند کرا، ئەوەش هەڵەبجەییەکانى خۆشحاڵ کرد، بەڵام دواى تێپەڕبونى ئەو چەند ساڵە بە گوزەر کردن بە بازاڕ و شەقام و گەڕەکەکانى شارەکەدا هەست بەوە دەکرێت کە پێنج ساڵى بەپارێزگابون سیماى شارەکەى بەرەو پێش نەبردوە.

هەڵەبجە تەنها بەناو بە پارێزگا کراوە

لە ساڵیادی (33) ساڵەی کیمیابارانی هەڵەبجەدا، ئەنجومەنی قەزای هەڵەبجەی بزوتنەوەی گۆڕان داوا لە حکومەتی عێراق دەکات وەک میراتگری رژێمی پێشو داوای لێبوردن لە خەڵکی کوردستان بکات و قەرەبوی زیانلێکەوتوان و ئازار و مەینەتییەکانی هاوڵاتیانی ئەم شارە بکاتەوە تەواوی ئەو رێکارانە جێبەجێ بکات بۆ داننان بە پارێزگا بونی هەڵەبجەدا.

ئەنجومەنی قەزای هەڵەبجە، داوا لەحکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات چیتر دەستی دەستی بە دانیشتوانی  ئەو شارە نەکات و بە بەڵێنی بێ بنەما خەڵک فریونەدات، ئەوەی لەسی ساڵی دەسەڵاتی خۆماڵی بۆ ئەم شارە کراوە نە لە ئاست ئەو قوربانییە گەورەیە و نە دڵخوازی خەڵکەکەیەتی لەڕوی خزمەتوزاریەوە و لە روی مەعنەویشەوە بە پاریزگاکردنی هەڵەبجە جگە لە دانانی پارێزگار و جێگرێک و بینای خێروازێک هیچی تر نییە.

ئاماژەی بەوەشکردوە؛ پارێزگاش بەوە نابێتە پارێزگا، بەڵکو پێویستی بە دامودەزگایە وەک هەمو پارێزگاکانی تر بۆ راپەڕاندنی کارەکانی نەوەک ئەوەی ئێستا بەداخەوە هاوڵاتیان خۆزگە بە قەزاکەی جاران ئەخوازن لەکاتێکدا ئەوە تەنها چەند بڕیارێکی پێویستە.

دانیشتنێکی تایبەت بە هەڵەبجە

بڕیارە ئەمڕۆ سێشەممە (16/3/2021) پەرلەمانی کوردستان دانیشتنێکی تایبەت سەبارەت بە پارێزگای هەڵەبجە ئەنجام بدرێت و بەرنامەی کارەکە بریتییە لە (خستنەڕوی كێشە و گرفتەكانی پارێزگای هەڵەبجە بەمەبەستی چارەسەركردنیان، بەئامادەبوونی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەحكومەتی هەرێمی كوردستان- عێراق، بەپێی حوكمی بڕگەی (یەكەم)ی ماددەی (66) لەپەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان).

هەمو رۆژێک بۆ هەڵەبجە

سەرۆکی نوسینگەی هەڵەبجەی پەرلەمانی کوردستان بە پێویستی دەزانێت، واز لەوە بهێنرێت لە ساڵێکدا تەنیا رۆژێک تەرخان بکرێت بۆ یادکردنەوەی هەڵەبجە و باقیی رۆژەکانی ساڵ ئەو دۆزە بە فەرامۆشی بسپێرین، هەڵەبجە پێویستی بەوەیە تەواوی رۆژەکانی ساڵ کاری بۆ بکرێت.

شاخەوان رەئوف بەگ پەرلەمانتاری فراکسیۆنی گۆڕان و سەرۆکی نوسینگەی پەرلەمان لە پارێزگاکە، لە ساڵیادی کیمیابارانی شاری هەڵەبجەدا، رادەگەیەنێت: هەڵەبجە و هەڵەبجەییەکان، پێویستیان بە ئاوڕدانەوەیەکی گەورە و گرنگە بۆ ئەوەی خزمەتگوزاریی زیاتریان پێ بگات، بۆ ئەوەی کەمێک لە ناسۆری لەدەستدانی ئازیزانی ئەو کارەساتە هەڵگرین، دەبێ دەیان خزمەتگوزاریی پێشکەش بەم پارێزگا خۆشەویستە بکرێت.

پێویستییەکانی هەڵەبجە

شاخەوان رەئوف بەگ بەپێویستی دەزانێت، چەندین پڕۆژەی گرنگ بۆ هەڵەبجە بکرێت، لە گرنگترینیان:

1- پەلە بکرێت لە تەواوکردن و دەستبەکاربونی ئەنجومەنی پارێزگای ھەڵەبجە بۆ ئەوەی لەم رێگەیەوە ھەم لەڕوی سیاسییەوە ھەم لەڕوی ئیداریەوە بە ئەرکی خۆیان هەستن و نوێنەرایەتیی هەڵەبجە بکەن.
2- دروستکردن و پڕکردنەوەی بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەکان و پۆستە ئیداریەکان بۆ راییکردنی مامەڵەی ھاوڵاتیانی سنوری پارێزگاکە.
3- بەستن و تەواو کردنی پردی رێگای (توەقوت) کە ھەڵەبجە بەشارەزورەوە ئەبەستێتەوە.
4- بەستنی پردی(تەنگی سەید محەمەد) کە پارێزگای ھەڵەبجە ئەبەستێتەوە بەمەرزەکانی (پەروێزخان و پشتە) و بەستنەوەی قەزای دەربەندیخان و گەرمیان و ناوچەی شەمێران و تاوگۆزی و لاوران بە سنوری پارێزگای ھەڵەبجەوە دەبێتە ھۆی کرانەوەیەکی تەواو لە روی بازرگانی و گەشتیاریەوە.
5- کردنەوەی مەرزی (سازان) کە ئەویش گرنگیی خۆی ھەیە و تەوژمێکی بازرگانی دەداتە ھەڵەبجە.
6- سنوری پارێزگای ھەڵەبجە ناوچەیەکی کشتوکاڵیی گرنگە کە زیاتر لە (110000) سەدو دەھەزار دۆنم زەویی کشتوکاڵی و (12000) دوانزە ھەزار دۆنم باخی ھەناری تێدایە، پێویستی بە شوێنی ھەڵگرتن و ساردکەرەوە دەبێت بۆ ھەنار، بۆ ئەوەی بتوانرێت پێویستیی ناوخۆیی پێ دابین بکرێت پاشان هەناردەکردن و دۆزینەوەی بازاڕ بۆی لە دەرەوەی وڵات.
7- ھاندان و پشتگیریکردنی کەرتی تایبەت بۆ ئەوەی لە سنوری پارێزگای ھەڵەبجە سەرمایەگوزاری بکەن.
8- دروستکردنی پرۆژەی ئاودێری (جۆگە- خەزانی گلدانەوەی ئاو- کۆنکرێت کردنی جۆگەی ئاودێری (30كم) پاشان نۆژەنکردنەوەی کارێزەکان.
9- دروستکردنی ھەلی کار بۆ گەنجان و دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگاکان.
10- کۆنکرێت و قیرتاوکردنی کۆڵانەکانی ناوشار و قەزاو ناحیەکان.
11- دروستکردنی کارگەیەکی پاککردنی گەنم لە سنوری پارێزگای ھەڵەبجە.
12- دروستکردنی رێگای ھاتوچۆی گوندەکانی سنوری پارێزگاکە.
13- گرنگی دان بە ناوچە گەشتیارییەکانی سنوری پارێزگای ھەڵەبجە.

چی بکرێت؟

لە کۆتایی توێژینەوەکەی ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بە ناونیشانی (هەڵەبجە؛ کاریگەری و لێکەوتەکانی چەكی كیمیایی) ژمارەیەک راسپاردە خراوەتەڕوە لەوانە؛ دیراسەكردنی كاریگەریی ئەو مادانە لەسەر خەڵكی هەڵەبجە، بۆ ئەوەی لەكاتی رودانی ئەو جۆرە مەترسیەدا، بتوانرێت كاریگەریەكانی كەم بكرێنەوە و چارە سەری بەپەلەی زیان لێكەوتوان بكرێت.

هەروەها هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی كاریگەریی ئەومادانە لەسەر ژینگەی ئەو ناوچانەی بۆمباران کراوان، لەگەڵ  لێپرسینەوەو دادگای كردنی ئەو كەسانەی كە ئەو چەكەیان بەكارهێناوە، یان یارمەتی دەستكەوتنی ئەو جۆرە چەكانە دەدەن، یان ئەوانەی بازرگانیان پێوە دەكەن .

یەکێکی دیکە لە راسپاردەکان لێکۆڵینەوە و دیراسەكردنی زانستی ورد، وەك سەرژمێری وردی قوربانیان بریندارەكان و دانانی لیژنەیەكی پسپۆڕ، بۆ وەرگرتنی سەرژمێری تەواوی شەهیدان و بەدواداچونی شوێن بزرەكان و دیاریردنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان و هەڵدانەوەی ئەو ژێرزەمینانەی بونەتە گۆڕی بەكۆمەڵ، بەشێوەیەكی زانستی وگەڕان بەدوای ئەو بۆمبانەی لەكاتی بۆمبارانە كەدا نەتەقیون و تائێستا مەترسین بۆسەر دانیشتوانی ئەو ناوچەیە.

هەروەها لێكۆڵینەوە لە ژینگەی ناوچەكە ئایا لەڕوی تەندروستیەوە كاریگەری ماوە لەسەر ناوچەكە، یان نا، چونكە گەر كاریگەری مابێت دەبێت ڕێنمای تەندروستی دەربكرێت بۆ خۆپاراستنی هاونیشتمانیان وفریاكەوتنی ئەو بەركەوتوانەی كەتائێستا ماون و ناوبەناو لێیان شەهید دەبێت.

لە کۆتایی راسپاردەکاندا داوای ئاشكراكردنی ناوی ئەو تاوانبارانەی كە بونەتە هۆكاری ئەو كارەساتە و دادگای كردنی سەرجەم ئەنجام دەرانی و كاركردن بۆ بەزیندوهێشتنەوەی ئەو مەرگە ساتە لەمێژودا، بەدروست كردنی چەندین مۆزەخانەی پیشكەوتو زانستی لەشاری هەڵەبجە.