(سبەی):
ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، لە ساڵیادی تاوانی کیمیابارانی شاری هەڵەبجەدا، توێژینەوەیەکی ورد لەسەر کاریگەریی و لێکەوتەوەکانی بۆمبارانکردنی ئەو شارە بە چەکی کیمیایی لەلایەن رژێمی بەعسەوە بڵاودەکاتەوە و تێیدا ئاماژە بەوەکراوە؛ هەندێك ناوچە لەناو شاری هەڵەبجەدا بونەتە گۆڕی بەكۆمەڵ، كەس پەی بەدۆزینەوەیان نابات، هەندێك منداڵی هەڵەبجەیی ونبو، لەم ساڵانەی دوایدا خێزانەكانیان دۆزیەوە و دەیان خێزانی دیکەش چاوەڕوانی گەڕانەوەی منداڵە ونبوەکانیانن.

توێژینەوەکە بەگشتی تیشكی خستوەتە کارەساتی کۆمەڵکوژی (16)ی ئازاری (1988)ی هەڵەبجەو کیمیابارانی ئەو شارە لەلایەن رژێمی پێشوی عێراق و شەهیدکردنی زیاتر لە پێنچ هەزار هاوڵاتی ئەو شارە.

لە توێژینەوەکەدا، جگە لەناساندنی شاری هەڵەبجە لەروی پێگەو سروشتی جوگرافی ئەو شارەو پێكهاتەی دیمۆگرافی، هاوکات لەروی زانستیشەوە هەوڵدراوە چەکی کیمیایی بناسێندرێت و شیكردنەوە بۆ زاراوەكانی چەكی كیمیایی و جۆرو نیشان ەو کاریگەرییەکانی ئەو چەکەو مێژوی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و گرنگترین ئەو روداوانەش کە لەجیهاندا کەتیایدا چەکی کیمیایی بەکارهێندراوە، دواتر لێکەوتە و کاریگەرییەکانی ئەو چەکە خراوەتەڕو لەسەر شاری هەڵەبجەو هاوڵاتیانەکەی لەماوەی (33) ساڵی رابردودا.

ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان (سیاسی، ئابوری و ستراتیجییەکان) ئەوەی خستوەتەڕو کە؛ ئامانج لە توێژینەوەی (هەڵەبجە؛ کاریگەری و لێکەوتەکانی چەكی كیمیایی) دەرخستنی كاریگەرییە خراپەكانی چەكی كیمیاییە لەسەر دانیشتوانی هەڵەبجە، بەوپێیەی ئەم چەكە و پاشماوەكەی دەبنە هۆی سەرهەڵدانی چەندین نەخۆشی ترسناك و نەوە لەدوای نەوە دەگوازرێنەوە، دەبنە هۆی پەیدابونی نەخۆشی درێژخایەن.
 
لە بەشێکی توێژینەوەکەدا ئاماری شەهیدو بریندار و بێسەروشوێنەکانی تاوانی کۆمەڵکوژییەکە خراوەتەڕو پشتبەشتن بە داتا و ئاماری دەزگای شەهیدان و ئەنفال كراوانی سلێمانی، بڵاوی کردوەتەوە کە (1664) وارسی شەهیدانی کیمیاباران لەو بەڕیوەبەرایەتییە موچە وەردەگرن ژمارەیەكی زۆریش هەن كە لە هەولێرو دهۆك و هەڵەبجە موچە وەردەگرن. بەڵام بەهۆی هەندێك گرفتی تەكنیكی و سیاسی و بارودۆخی كۆمەڵایەتیەوە ژمارەی دروست و راستی شەهیدانی كیمیابارانی هەڵەبجە نازانرێت. تەنها ئەوەندە هەیە ژمارەیەكی ڕاگەیەنراو هەیەكە بە (پێنج هەزار) شەهید خەمڵینراوە. 

سەبارەت بە ژمارەی برینداران و بەركەوتیش، لە توێژینەوەکەدا ئەوە خراوەتەڕو کە ناتوانرێت ئامارێكی دروست لە سەر ئەوان وەربگریت، بەهۆی پەرش و بڵاوییانەوە و دابەش بونیان بەسەر هێزە سیاسییە جیاوازەكاندا، ئەوەی توێژەر لە دەزگای شەهیدان و ئەنفال كراوانی سلێمانی وەری گرتوە (380) كەسن. بەهۆی ئەوەی كە تائێستاش لێیان شەهید دەبێت، بریندارو بەركەوتوی تر زیاد دەكات، بەهۆی گەرانەوەیان لەدەرەوەی وڵات.

هەروەک ئەوەى تێدا خراوەتەڕو؛ هەمو ئەو خێزانانەی كە منداڵیان ون بوە چاوەڕێین منداڵێكی هەڵەبجەین دەربكەوێت و بدۆزرێتەوە، کە لەئێستادا تەمەنیان لەنێوان (30) بۆ (40) ساڵدایە. لە ئێستاشدا بەپێی ئەو ژمارە سەرەتاییەی کە لە بەردەستەدا ژمارەی ونبوەکان بریتین لە (174) كەس، کە لەلایەن (70) خێزانی هەڵەبجەوە مامەڵەی بێسەروشوێن بونیان بۆكراوە، بەمەبەستی دۆزینەوەیان.

لە توێژینەوەکەدا بڵاوکراوەتەوە (196) کۆمپانیای جۆراوجۆر لە (19) وڵاتی جیهانەوە كەرەستە چەکیی كیمیاییان بەعێراق فرۆشتوە، لەكۆی ئەو وڵاتانە تەنها یەک وڵاتی عەرەبی تێدایە، ئەویش میسرە واتە (18) وڵاتیان ئەوروپین و لەپێشكەوتوترین وڵاتانی جیهانن.

لە کۆتایی توێژینەوەکەدا ژمارەیەک راسپاردە خراوەتەڕوە لەوانە؛ دیراسەكردنی كاریگەریی ئەو مادانە لەسەر خەڵكی هەڵەبجە، بۆ ئەوەی لەكاتی رودانی ئەو جۆرە مەترسیەدا، بتوانرێت كاریگەریەكانی كەم بكرێنەوە و چارە سەری بەپەلەی زیان لێكەوتوان بكرێت.

هەروەها هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی كاریگەریی ئەومادانە لەسەر ژینگەی ئەو ناوچانەی بۆمباران کراوان، لەگەڵ  لێپرسینەوەو دادگای كردنی ئەو كەسانەی كە ئەو چەكەیان بەكارهێناوە، یان یارمەتی دەستكەوتنی ئەو جۆرە چەكانە دەدەن، یان ئەوانەی بازرگانیان پێوە دەكەن .

یەکێکی دیکە لە راسپاردەکان لێکۆڵینەوە و دیراسەكردنی زانستی ورد، وەك سەرژمێری وردی قوربانیان بریندارەكان و دانانی لیژنەیەكی پسپۆڕ، بۆ وەرگرتنی سەرژمێری تەواوی شەهیدان و بەدواداچونی شوێن بزرەكان و دیاریردنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان و هەڵدانەوەی ئەو ژێرزەمینانەی بونەتە گۆڕی بەكۆمەڵ، بەشێوەیەكی زانستی وگەڕان بەدوای ئەو بۆمبانەی لەكاتی بۆمبارانە كەدا نەتەقیون و تائێستا مەترسین بۆسەر دانیشتوانی ئەو ناوچەیە.

هەروەها لێكۆڵینەوە لە ژینگەی ناوچەكە ئایا لەڕوی تەندروستیەوە كاریگەری ماوە لەسەر ناوچەكە، یان نا، چونكە گەر كاریگەری مابێت دەبێت ڕێنمای تەندروستی دەربكرێت بۆ خۆپاراستنی هاونیشتمانیان وفریاكەوتنی ئەو بەركەوتوانەی كەتائێستا ماون و ناوبەناو لێیان شەهید دەبێت.

لە کۆتایی راسپاردەکاندا داوای ئاشكراكردنی ناوی ئەو تاوانبارانەی كە بونەتە هۆكاری ئەو كارەساتە و دادگای كردنی سەرجەم ئەنجام دەرانی و كاركردن بۆ بەزیندوهێشتنەوەی ئەو مەرگە ساتە لەمێژودا، بەدروست كردنی چەندین مۆزەخانەی پیشكەوتو زانستی لەشاری هەڵەبجە.

دەقی توێژینەوەکە لە خوارەوە بخوێنەرەوە:

هەڵەبجە؛ کاریگەری و لێکەوتەکانی چەكی كیمیایی