(سبەی):

شیکاریی: عەبدوڵا رێشاوى

ئەگەر تائێستا هەڵبژاردن ئەو سەمایە بوبێت هێزە عێراقیەکانى لە دەورى مێزى رازاوەى خۆى کۆکردبێتەوە، دورنیە لەماوەى داهاتودا بەم میکانیزمە نوێیە ئەویش ببێتەجێگەى ناکۆکى و درزێکى تر بخاتە ماڵى پڕ لە درزى عێراقەوە و  حوتەکانى دەسەڵات و بەرژەوەندیی روبەڕوى یەکتر بکاتەوە.

سیستمى فرەبازنەیی دەنگدان، لە ئێستاوە فرە بۆچونیی و ناکۆکیی لە نێوان لایەنەکاندا دروستکردوە، سەدر زۆر بە توندى لەگەڵ فرەبازنەییدایە لەسەر ئاستى پارێزگا، دەوڵەتى یاساى نورى مالکیش بە توندى دژى ئەو بیرۆکەیەیە و دەیەوێت سیستمى هەڵبژاردن وەک خۆى بمێنێتەوە و هەر پارێزگایەک یەک بازنەى دەنگدان بێت.

بەشێک لە سوننەکان بە سەرۆکایەتى محەمەد حەلبوسی سەرۆکى ئێستاى پەرلەمان، لۆبیی بۆ فرە بازنەیی دەکەن و کوردیش ئەگەر چى تائێستا لەگەڵ یەک بازنەییدا بوە، بەڵام ئەمجارەیان هێشتا بەتەواوى هەڵوێستى رون نیە و هەندێ راپۆرتە هەواڵ باس لەوەدەکەن لەوانەیە ئەمجارە کورد بۆ فرەبازنەیی کێشەیەکى ئەوتۆى نەبێت، بەڵام تائێستا هیچ پارتێکى هەرێمى کوردستان بە فەرمى پشتیوانیى فرە بازنەیى نەکردوە، دەیانەوێت ئەو بڕگەیەى یاساکە هەموار بکرێتەوە.

لە سەرەتاى دورستبونى هەڵبژاردن لە عێراقدا تا دوایین هەڵبژاردن لە (2018)، شێوەى هەڵبژاردن پشتبەستن بوە بە نوێنەرایەتى رێژەیی (التمثيل النسبي) و وەرگرتنى هەر پارێزگایەک وەک یەک بازنە و لیستى نیمچە داخراو، بەمەش زۆرکەس دەگەیشتنە ئەنجومەنى نوێنەران لەکاتێکدا رێژەیەکى کەمى دەنگیشیان هەبو، بەهۆى ئەوەى لیستەکەیان دەنگێکى زۆرى هێناوە، هەروەها هێزەکان بازنەى بانگەشەکردن و دەنگ کۆکردنەوەیان فراوان بو کە پارێزگا بو، بەڵام ئەگەر لە یاسای هەڵبژاردنى نوێدا سیستمى فرە بازنەیی لەسەر ئاستى پارێزگا و پشتبەستن بە براوەى بازنە ببەسرێت، ئەوا پێدەچێت چانسى گەیشتن بە پەرلەمان بۆ زۆر کەس ئاسان نەبێت و هەندێ لایان قازانج و هەندێکى تر زیانى لێبکەن.

گۆڕینى یاسا و سیستمى هەڵبژاردن یەکێک بو لە سەرەکیترین داواکانى خۆپیشاندانەکانى ئۆکتۆبەرى (2019)ى بەغدا و شارە شیعە نشینەکان، خۆپیشاندەران داوایانکرد پشت بە فرەبازنەیی و کاندیدى سەربەخۆ ببەسرێت و یاساى هەڵبژاردن گۆڕانکارى تێدا بکرێت، پەرلەمانیش بەدەم ئەو داوایەوە چو، بەڵام تائێستا لایەنەکان لەسەر فرە بازنەیی لەسەر ئاستى پارێزگا و زۆر وردەکارىدیکەى سیستمى نوێى هەڵبژاردن نەگەیشتونەتە هیچ رێککەوتنێک.

رۆژنامەى (العرب)ى ئەلکترۆنى راپۆرتێکى دەربارەى ناکۆکى لایەنەکان سەبارەت بە یاسا و سیستمى هەڵبژاردنى داهاتوى عێراق بڵاو کردوەتەوە و تیایدا، محەمەد حەلبوسى سەرۆکى پەرلەمان و سەرکردەى گەنجى دەرکەوتوى سوننەکانى، وەک عەررابى سیستمى فرە بازنەیی لەسەر ئاستى پارێزگا دەستنیشانکردوە.

بەپێى خەمڵاندن و تێگەیشتنى سەرکردە گەنجەکەى سوننە، فرەبازنەیی لەسەر ئاستى پارێزگا و یاساى هەڵبژاردنى نوێ، دەتوانێت نزیکەى (20) کورسى بۆ سوننەکان بگەڕێنێتەوە کە حەلبوسی پێیوایە سیستمى هەڵبژاردنى ئێستا لە بەرژەوەندى ئەوان نیە و تەنها لەبەرژەوەندى شیعە و کوردە.

" لایەنگرانى فرەبازنەیی پێیانوایە  پشتبەستن بە پارێزگا وەک یەک بازنە زیاتر لەقازانجى هێزەگەورەکانى شیعەو کوردەکان و لە زیانى سوننەکان تەواو بوە".

تاساڵى (2010) ژمارەى کورسى سوننەکان لە ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق (90)کورسی بوە، بەڵام لە (2014 و2018) سوننەکان نزیکەى (20) کورسیان لە پەرلەمان کەمکردوە "بەهۆى گۆڕانکارى ئەمنى و دیمۆگرافیی".

هەڵبژاردن دواى هەڵبژاردن، دەنگى سوننەکان لە عێراقدا بەرەو کەمبونەوە چوە، یاخود لەبەرژەوەندى هێزەگەورەکانى شیعە خراوەتە سندوقەوە، وەک لیستى دەوڵەتى یاسا کە توانى دەنگێکى زۆرى سوننەکان لەبەغدا بۆخۆى بەرێت، هاتنى داعش و وێرانبونى زۆرێک لەناوچە سوننە نشینەکان و هەستکردنى سوننەکان بەچەوساندنەوە و گۆڕینى دیموگرافى و نەبونى کارێزمایەک سوننەکان کۆ بکاتەوە، لە گرنگترین ئەو هۆکارانەبون کە ئەوانى لەروى سیاسیەوە لاوازکردوە.

هەوڵەکانى حەلبوسى بۆ چەسپاندنى سیستمێکی هەڵبژاردنى نوێ لە عێراقدا
 هەر لەگەڵ بەرزبونەوەى دەنگى نارەزایەتى لە ئۆکتۆبەرى 2019 ، حەلوبسى سەرەتاى چالاکیەکانى بۆ چەسپاندنى یاسایەکى هەڵبژاردنى نوێ لە عێراقدا لەناو سوننەکانەوە دەستپێکرد.

سوننەکان بەهۆى ناکۆکى سیاسى و دروستبونى داعش و ئەو فشارە سیاسى و تائیفیانەى لەسەریانە ریزەکانیان درزى تێکەوتوە، بەڵام حەلبوسى توانى قەناعەت بە زۆرێک لەکەسایەتى و سیاسیەکانى سوننە بکات لە یاساى هەڵبژاردنى نوێ و سیستمى فرەبازنەى لەسەر ئاستى پارێزگا پشتیوانى بکەن، چونکە لە سودى ئەوانە.

دواى سوننەکان حەلبوسى هەوڵیداوە لەناو ماڵى شیعەدا پشتیوانى بۆ پرۆژەکە بەدەستبهێنێت، بۆ ئەمەش وەک رۆژنامەى ئەلعەرەب دەڵێت: "حەلبوسى توانیویەتى پشتیوانى عەممار حەکیم و موقتەدا سەدر بەدەستبهێنێت."

موقتەدا سەدر کە هەمیشە خۆى بە رێبەرى شەقامى شیعە زانیوە سورە لەسەر ئەوەى سیستمى هەڵبژاردن فرە بازنەیی بێت لەسەر ئاستى پارێزگا و پشتبە براوەى بازنە ببەسرێت، واتە ژمارەى بازنەکانى هەڵبژاردن یەکسان بێت بە ژمارەى کورسیەکانى پەرلەمان و بۆ هەر بازنەیەک یەک نوێنەر هەبێت، بیرۆکەیەک کە دەوڵەتى یاسا بەتەواوى دژیەتى.

رۆژنامەى ئەلعەرەب دەنوسێت؛ هەرکام لەهێزەکانى سەر گۆڕەپانەکە یاساى هەڵبژاردنى بەوشێوەیە دەوێت کە لە قازانجى خۆیەتى، دەوڵەتى یاسا زۆربەى دەنگدەرانى لەناوەندى شارى بەغدان، پێیوایە ئەگەر بۆنمونە شارێکى وەک بەغدا یەک بازنە بێت ئەوا دەتوانێت دەنگێکى زۆرى تێدا کۆبکاتەوە و زۆرترین کورسی لەوێ بەدەستبهێنێت، بەڵام سیستمى فرە بازنەیی لە قازانجى  رەوتى سەدرە لەبەر ئەوەى دەنگدەرانى چڕنەبونەتەوە لەیەک شوێندا بەڵکو بڵاون لەناوەندى شارو لە کەنار شار و قەزا و ناحیە و گوندەکاندا.

 حەلبوسى پاش دۆزینەوەى دو هاوبەش لەناو ماڵى شیعەدا، روى لەهەرێمى کوردستانیش کردوە بۆ بەدەستهێنانى رەزامەندى بۆ بیرۆکەى فرەبازنەیی و دەیەوێت قەناعەت بە پارتە سیاسیەکانى هەرێم بهێنێت (فرە بازنەیی پارێزگا) بەهیچ شێوەیەک لە زیانى هەرێمى کوردستان نیە.

هەرچەندە پارتە سیاسەکانى هەرێمى کوردستان هەمیشە لەگەڵ پشتبەستن بە دانانى پارێزگا وەک یەک بازنەى هەڵبژاردن بون و تا ئێستەش جەخت لەو سیستمە دەکەنەوە، بەڵام بەپێى راپۆرتى رۆژنامەکە دورنیە پارتە دەسترۆیشتوەکانى هەرێمیش بە فرە بازنەیی پارێزگا قایل ببن، بەڵام تائێستا هەرێم تەئکید لە پەیڕوکردنى سیستمە باوەکەى دەنگدان دەکاتەوە یان ئەوەى عێراق بکرێت بەیەک بازنە.

بیرۆکەى فرەبازنەیی لەسەر ئاستى پارێزگا بەم شێوەیەیە: پارێزگا دابەشدەکرێت بۆ چەند بازنەیەک بەپێى ژمارەى کورسیەکانى، واتە ئەگەر پارێزگایەک پێنچ کورسی هەبێت ئەوا بۆ پێنج بازنەى دەنگدان دابەشدەکرێت، لەهەر بازنەیەکدا، خاوەنى زۆرترین دەنگى ئەو بازنەیە کورسیی ئەو بازنەیە بەدەستدەهێنێت  ئەم بیرۆکەیە  زیاتر رەوتى سەدر داواى دەکات.

ئەوەى لە دۆخەکە دەخوێنرێتەوە ئەوەیە پێناچێت هێزە سیاسیەکان بتوانن بەم زوانە و پێش وادەى هەڵبژاردنى پێشوەخت، لەو وادەیەى مستەفا کازمى دایناوە لە حوزەیرانى (2021) بگەنە رێککەوتن لەسەر وردەکاریەکانى هەر یاسایەکى نوێى هەڵبژاردن، ئەمە ئەگەر بێت و رۆیشتن بۆ گۆڕانکارى لە سیستمى هەڵبژاردندا سەرى هەڵبژاردن و "دیموکراسیە" لەرزۆک و روکەشەکەى عێراق بەتەواوى نەخوات.

بەڵام بەشێکیش لە چاودێران پێیانوایە لەبەرئەوەى هەڵبژاردن لە بنەماوە کەرنەڤاڵێکە بۆ بەخشینەوەى شەرعیەت بەوهێزانە، بۆیە هێشتا چانسی ئەوە ماوە هێزەکان لەسەر چارەسەرە مامناوەندیەکان رێکبکەون.